روند تحولات در قوانین و تشکیلات دامپزشکی
برقراری تشکیلات نوین دامپزشکی در اغلب آنها به واسطه بروز همهگیریهای طاعون گاوی بودهاست. بعنوان نمونه، اداره دامپزشکی در فرانسه در سال 1815 به واسطه طاعون گاوی ایجاد شد. همچنین در سوئد نیز پس از بروز طاعون گاوی اداره دامپزشکی در سال 1824 تاسیس گردید. در انگلستان نیز همین بیماری باعث گردید که در سال 1878 اداره دامپزشکی ایجاد گردد. دلیل ایجاد اداره دامپزشکی در ژاپن هم در سال 1896 طاعون گاوی بوده است. ایران نیز از این قاعده غالب مستثنی نبوده و بروز طاعون گاوی موجب ایجاد تشکیلات آموزشی و اجرائی دامپزشکی نوین آن شده است.
در جریان جنگ جهانی اول در سال 1295 ش / 1916 م ، طاعون گاوی به ایران سرایت کرد و نواحی شمالی و مرکزی کشور را فراگرفت و خسارتهای فراوانی وارد نمود. در اواخر سال 1302 و اوایل 1303 نیز همهگیری طاعون گاوی در اردبیل و همدان ظاهر شد و سرانجام به تهران رسید و چون بهغیر از انستیتو پاستور تشکیلات منسجم پزشکی و دامپزشکی در کشور وجود نداشت، ناچار به این موسسه مراجعه و پس از بررسی بیماری، طاعون گاوی تشخیص داده شد. در اواسط سال 1303 در وزارت فوائد عامه اداره کوچکی به نام فلاحت وجود داشت و معاون وزارتخانه آقای مصطفی قلیخان بیات مبارزه با طاعون گاوی را سرلوحه اقدامات خود قرار داد.
در این زمان یادداشت کمیته بهداشت مجمع دولتهای متفقه به ایران واصل و در آن ذکر شده بود که برای مبارزه با بیماریهای دامی هریک از دولتهای عضو باید اداره مخصوص دامپزشکی داشته باشند.
از یک طرف گسترش طاعون گاوی و از طرف دیگر این تذکر سبب شد تا قانون تشکیل اداره دفع آفات حیوانی در دی ماه سال 1303 به تصویب مجلس شورای ملی برسد.
قانون دفع آفات حیوانی و سرمسازی
ماده واحده :
«مجلس شورای ملی به دولت اجازه میدهد که شعبه مخصوص به نام دفع آفات حیوانی و سرمسازی تحت نظارت مؤسسه پاستور تأسیس نماید»
شعبه دفع آفات حیوانی با بیست و دو نفر پرسنل شروع به فعالیت نمود که از این تعداد 14 نفر کادر فنی و 8 نفر بعنوان خدماتی و راننده بودند.
در بهمنماه سال 1303 بودجهای به مبلغ سیهزار تومان جهت تاسیس مؤسسه دفع آفات حیوانی به تصویب مجلس رسید و در اوایل 1304 این مبلغ دریافت شد، ولی بعلت عدم کفایت علاوه بر مبلغ قبلی مبلغ بیست هزار تومان دیگر تخصیص داده شد.
مسئولیت اداره دفع آفات حیوانی بهعهده دکتر عبدالله حامدی گذاشته شد و ایشان از مبلغهای زیاد شده پانزده هزار تومان صرف خرید ساختمان و بنائی مؤسسه و تمرکز آن در حصارک، سیزده هزار تومان برای خرید لوازم مورد نیاز آزمایشگاه و مقداری نیز برای تشکیلات در گیلان و مازندران مصرف نمود و هفت هزار تومان نیز صرف خرید سرم از هندوستان گردید و همزمان برای تولید واکسن در ایران اقداماتی شروع شد.
از آن نظر که بودجه مصوب موسسه دفع آفات حیوانی برای مبارزه با طاعون گاوی و همچنین سیاهزخم کافی نبود بنا به پیشنهاد شماره 4315 وزارت فلاحت ، هیئت وزیران در جلسه 29 مرداد 1304 دریافت بهای واکسن یا سرم را از متقاضیان مجاز شمرد.
از اوایل 1305 موسسه پاستور و دفع آفات حیوانی در وزارت فوائد عامه قرا رگرفتند و در دیماه همان سال بنا بر تصویب هیئت وزیران ، موسسه پاستور رسماً به وزارت فلاحت منتقل شد، دکتر بهرامی بهعنوان کفیل مؤسسه پاستور و دفع آفات حیوانی انتخاب شد و دکتر حامدی همچنان بعنوان متصدی دفع آفات حیوانی باقی ماند و بودجه موسسه به مبلغ هشتاد هزار تومان پیشنهاد گردید.
شرح وظایف موسسه دفع آفات حیوانی
1ـ جلوگیری از امراض حیوانات که به وسیله علمی در تمام دنیا معمول است.
2ـ تهیه واکسن و سرم برای تمام امراض که سرم و واکسن آنها کشف شده است.
3ـ مطالعه امراض نباتی و شناختن حشرات مفید و مضره و به دست آوردن طریقه علمی و عملی برای برانداختن حشرات موذیه از قبیل ملخ، سن و غیره.
4ـ سعی در ازدیاد حیوانات اهلی و نباتات مفید از روی قواعد علمی
5ـ بسط و توسعه شعبات موسسه در تمام ایالات و ولایات و توسعه عملیات خود در تمام مملکت
بعد از دکتر حامدی، دکتر مرتضی گلسرخی کفالت موسسه را تا سال 1307 بعهده گرفت.
در این سال سرلشکر شیبانی به وزارت فلاحت و فوائد عامه منصوب گردید و مؤسسه و شعبات آن را تعطیل نمود، (اگر چه علت این تعطیلی بوضوح مشخص نیست لیکن به احتمال قوی پس از فروکش کردن طاعون گاوی، ایشان نیاز ظاهری برای وجود مؤسسه احساس نکرده است) در سال 1309 دکتر (لوئی دلپی) دامپزشک فرانسوی استخدام و وارد تهران شد و مأمور ایجاد بنگاه سرم و واکسن سازی و تشکیل اداره دفع آفات حیوانی گردید و پس از تجدید بنای حصارک واحداث آزمایشگاه وتربیت پرسنل مورد نیاز اداره دفع آفات حیوانی در سال 1311 مجدداً شروع به فعالیت نمود، تا اینکه برای تسریع در انجام امور مبارزه با بیماریهای دامی و ضمانتهای اجرائی برای انجام آن در 25 شهریور ماه 1314 قانون تفتیش صحی حیوانات مشتمل بر 9 ماده به شرح ذیل بهتصویب مجلس شورای ملی رسید.
قانون تفتیش صحی حیوانات
بموجب ماده ششم قانونی که در جلسه 23 بهمن ماه 1305 مجلس شورای ملی به تصویب رسیده بود به وزارت فلاحت و تجارت و فوائد عامه اجازه داده شده بود برای جلوگیری از امراض ساریه حیوانات و ضدعفونی کردن پشم و پوست و غیره نظامنامه تهیه و پس از تصویب هیئت وزراء بموقع اجرا گذارده شود.
تا سال 1314 بموجب نظامنامههای وضع شده مؤسسه دفع آفات حیوانی اقدام نموده و چون لازم بود قانونی برای تفتیش صحی حیوانات برقرار شود لذا در جلسه 25 شهریور 1314 قانونی مشتمل بر 9 ماده از مجلس شورای ملی بشرح زیر گذشت :
ماده اول - صاحبان و مباشرین و مستحفظین اغنام و احشام موظفند به محض بروز مرض مسری بین حیوانات خود مراتب را فوراً به مامورین تفتیش صحی حیوانی محل خود و اگر نباشد بهحکومت - نظمیه - یا امنیه همان محل - اطلاع دهند.
تبصره - صورت امراض مسری و علامات آن از طرف اداره کل فلاحت بوسیله اعلان به اطلاع عامه خواهد رسید.
ماده دوم - کلیه مستخدمین دولت به محض اطلاع از وجود یا بروز مرض مسری حیوانی مکلفند فوراً به نزدیکترین مامور تفتیش صحی حیوانی مراتب را اطلاع دهند.
ماده سوم - هر حیوانی که مبتلا یا مظنون به ابتلای یکی از امراض مسری باشد باید بدون تاخیر از سایر حیوانات جدا و در محل علیحده نگاهداری شود - ذبح و باز کردن جسد - حمل و نقل و فروش و استعمال گوشت و پوست و روده و پشم حیوان مبتلای به امراض مسری ممنوع است.
ماده چهارم - در موقع بروز مرض مسری حیوانی رئیس تفتیش صحی حیوانی حق دارد مقررات ذیل را در منطقهای که مورد تهدید مرض قرار گرفته به موقع اجرا گذارد :
جدا کردن حیوانات مریض از سالم .
ممانعت ورود یا عبور حیوانات سالم به منطقه آلوده - تلقیح حیواناتی که مستعد قبول مرض میباشند. کشتن و دفن کردن حیوانات مریض - ضدعفونی کردن طویله ها - اصطبلها - و کلیه اشیائی که ممکن است موجب انتقال مرض شوند.
ماده پنجم - تهیه دوا و مایههائی که تلقیح آن اجباری است و مخارج ضدعفونی کردن مجاناً بعهده اداره کل فلاحت است.
ماده ششم - مستخدمین تفتیش صحی حیوانی اقلاً سه ماه یکمرتبه طویلهها اماکن مخصوصه تربیت حیوانات - کارخانههای مخصوص تهیه محصولات حیوانی را معاینه میکنند.
ماده هفتم - 1) به گوشت حیواناتی که در مسلخ سالم تشخیص داده شوند مهر مخصوص زده میشود مفتش صحی هر مسلخ موظف است گوشتهای غیرسالم را معدوم یا بصورتی در میآورد که استفاده از آن برای مصرف ارتزاقی مقدور نباشد.
2) اداره تفتیش صحی محصولات حیوانی موظف است موسسات و کارخانجاتی را که به تهیه مصنوعات و محصولات حیوانی اشتغال دارند همیشه تحت تفتیش صحی قرا ردهند.
3) مؤسسات مذکوره در فوق موظفند محصولات خود را طبقهبندی صحیح نموده بطوری که اداره کل فلاحت دستور میدهد برای صادرات باربندی نمایند.
روی لفاف هر بسته از محصولات مزبور توسط مامورین صحی حیوانی نمرهگذاری و ممهور خواهد شد.
4) اداره کل فلاحت باید برای هر عدل محصولی که بترتیب فوق نمرهگذاری و مهر شده باشد تصدیق نامه صحی مجانی مطابق نمونه که بموجب نظامنامه معین میشود صادر نماید.
ماده هشتم - متخلفین از مقررات این قانون محکوم به حبس از یک تا هشت روز و یا جزای نقدی از ده تا پانصد ریال خواهند گردید.
تبصره - متخلفین از ماده یک این قانون در حکم متخلفین از دستورات صحی محسوب و به مجازات خلافی محکوم خواهند شد.
ماده نهم - تاریخ اجرای این قانون را در هر یک از ایالات اداره کل فلاحت تعیین و اعلان خواهدنمود این قانون که مشتمل بر (نه) ماده است در جلسه بیست و پنجم شهریور ماه یکهزار و سیصد و چهارده شمسی به تصویب مجلس شورای ملی رسید.
در سال 1314 دکتر حامدی به ریاست دامپزشکی کل کشور منصوب گردید و مدرسه عالی بیطاری و موسسه حصارک و دامپروری حیدرآباد و کشتارگاه نیز تحت نظر این تشکیلات قرار گرفت. در سال 1316 دکتر حامدی با حفظ سمت به ریاست دانشکده دامپزشکی انتخاب شد.
لازم به توضیح است در سال 1311 مدرسه عالی بیطاری جهت تربیت پرسنل متخصص مورد نیاز دامپزشکی تحت نظر تشکیلات وزارت جنگ تأسیس گردید و در سال 1314 به کرج منتقل و از نظارت ارتش خارج شد و همراه با دانشکده کشاورزی تحت نظر اداره کل فلاحت قرار گرفت. به نحوی که در فوق اشاره شد به تشکیلات دامپزشکی ملحق گردید.
همچنین فرهنگستان ایران در سال 1316، لغت دامپزشکی را به جای بیطاری و دانشکده رابه جای مدرسه عالی وضع نمود.
در سال 1318 بموجب بخشنامه وزارتی شماره 43497 مورخه 28/12/1318 دامپزشکی شهرستانها ضمیمه ادارات کشاورزی گردید. این بخشنامه اداری کشمکش و سرو صدای زیادی ایجاد و با مخالفت دامپزشکی کل و ادارات دامپزشکی شهرستانها مواجه و باعث گردید در بخشنامه شماره 1245 مورخه 12/1/1319 توضیح داده شود که منظور از بخشنامه مذکور تمرکز کارها بوده است نه تنزل موقعیت و مقام دامپزشکی.
در سال 1319 سازمان کل کشاورزی از طرف رئیس وقت تنظیم و مقام مدیریت کل فنی به دکتر حامدی تفویض گردید. و ادارات کشاورزی و دامپزشکی توام شده استانها و شهرستانها از نظر فنی تحت نظر وی قرار گرفت.
دکتر حامدی در طی این سالها کوشید دامپزشکی را بصورت اولیه برگرداند. ضمن سلسله بخشنامههایی استقلال تعدادی از استانها را تحصیل و برای دیگر استانها مقرراتی وضع گردید که استقلال کامل دامپزشکی را تأمین مینمود.
در سال 1319 بعلت شیوع و تلفات بیماریی مشمشه و برای مقابله با این بیماری آئیننامهمبارزه با بیماری مشمشه مورد تصویب هیئت وزیران قرار گرفت.
دکتر رضا رستگار در سال 1320 ریاست دامپزشکی را عهدهدار شد و دکتر حامدی همچنان ریاست دانشکده را در درست داشت با فوت دکتر حامدی در سال 1322 ریاست دانشکده نیز به دکتر رضا رستگار واگذار گردید.
در همین سال مؤسسه سرمسازی رازی و دامپروری حیدرآباد (بعلت تشکیل اداره دامپروری) و در سال 1323 دانشکده دامپزشکی از اداره دامپزشکی جدا گردید.
جدا شدن دانشکده دامپزشکی از اداره دامپزشکی در ابتدا بهمنظور اعتلای سطح علمی دانشکده و الحاق به دانشگاه تهران بود ولی بعداً بعلت دوگانگی در مدیریت دانشکده که برنامه تحصیلات وامتحانات و امور علمی دانشکده در اختیار دانشگاه تهران بود و از نظر بودجه، مدیریت و تعیین استادان و کارکنان تحت نظر اداره کل کشاورزی قرار داشت این نابسامانی و آشفتگی در میان استادان و دانشجویان سرانجام در مهرماه 1323 در کابینه آقای ساعد مراغهای هیئت دولت با توجه به اهمیت حرفه دامپزشکی الحاق دانشکده دامپزشکی به دانشگاه تهران را تصویب کرد.
در سال 1324 آئین نامه بازرسی مواد خوراکی به تصویب هیئت وزیران رسید و مسئولیتهای مهمی بعهده دامپزشکی محول گردید.
در سال 1325 بنا بر مصوبه هیئت دولت، بنگاه کل امور دام تشکیل شد که شامل دو اداره کل: دامپروری و دامپزشکی بود. بموجب این مصوبه ادارههای دامپزشکی در استانها و شهرستانهای مستقل غیر از تهران جزء ادارههای کشاورزی استان گردید.
با این مصوبه مجدداً ارتباط مستقیم واحدهای استانی با مرکز دچار اختلال گردید و موجب آشفتگی و اعتراض شد و به همین علت در سال 1326 مجدداً اختیارات محدودی به دامپزشکی استانها داده شد ، بدین ترتیب که در هر اداره کشاورزی دو معاونت ایجاد شد که یکی از آنها مستقلاً و منحصراً برای دامپزشکی در نظر گرفته شد.
معاون دامپزشکی ، رئیس اداره دامپزشکی نیز بود و امور فنی و مالی در اختیار وی قرار داشت. نهایتاً در سال 1339 طی دستور وزیر کشاورزی کلیه ادارات دامپزشکی استانها مستقل شده و تحت نظر مستقیم مدیرکل دامپزشکی کشور قرارگرفت. نگاهی گذرا به ترکیب پرسنل دامپزشکی در سال 1340 جهت مقایسههای بعدی خالی از لطف نیست.
دکتر دامپزشک 136 نفر
کادر فنی غیر از دکتر دامپزشک 448 نفر
کادر اداری و پشتیبانی 275 نفر
جمع 859 نفر
در سالهای بعد بسته به شرایط بیماریها و خسارات حاصله و با استناد به قانون تفتیش صحی حیوانات و نیز قانون مبارزه با آفات حیوانی، مقررات و آئیننامههای جدیدی وضع شد.
در سال 1346 آئیننامههای ذیل مورد تصویب هیئت دولت قرار گرفت.
1ـ آئیننامه ریشهکنی بیماری سقطجنین واگیر گاو، گوسفند و بز
2ـ آئیننامه ریشهکنی سل گاوی
3ـ آئیننامه ورود و مصرف داروهای دامپزشکی
در سالهای دهه 40 احتمالاً بمنظور ایجاد ظرفیت برای ارتقاء تشکیلات کشاورزی استان و نیز احتمالاً به دلیل کاهش خسارات ناشی از بیماریهای دامیو عدم وجود بیماریهای مهلک، طبق بخشنامه وزارتی اختیارات ادارات دامپزشکی استانها محدود و ادارات مذکور تحت نظر ادارات کل کشاورزی قرار گرفت.
بروز بیماری طاعون گاوی در سال 1348 و تلفات سنگین ناشی از آن و نقش حیاتی دامپزشکی در ریشهکنی آن و گسترش دامداریهای صنعتی در کشور بازنگری وظایف و تشکیلات دامپزشکی کشور را اجتناب ناپذیر نمود تا جایی که سرانجام با تلاش مسئولین در سال 1350 قانون سازمان دامپزشکی کشور مشتمل بر 21 ماده به تصویب مجلسین سنا و شورای ملی رسید و به موجب آن سازمان دامپزشکی کشور وابسته به وزارت کشاورزی که دارای ذیحساب مستقل بود بوجود آمد و جایگزین اداره کل دامپزشکی گردید.
با توجه به شرح تفصیلی روند تحولات در قوانین و تشکیلات، خلاصه چگونگی تشکیل دامپزشکی به شرح ذیل میباشد:
1303 تأسیس شعبه مخصوصی به نام دفع آفات حیوانی و سرمسازی تحت نظارت مؤسسه پاستور بر اساس به مصوبه ماده واحده در مجلس شورای ملی - تعداد کارکنان 22 نفر (14 نفر فنی - 8 نفر مستخدم و راننده) اعتبار مصوب سیهزار تومان.
1304 تخصیص بیست هزار تومان اعتبار برای توسعه شعب دفع آفات حیوانی به وزارت فوائد عامه. مصوبه هیئت وزیران جهت دریافت بهای واکسن یا سرم از متقاضیان بعلت کمبود اعتبار لازم برای مبارزه با این بیماریها
1305 قرار گرفتن موسسه پاستور و دفع آفات حیوانی زیرنظر وزارت فوائد عامه و در اواخر همان سال تحت نظر وزارت فلاحت.
1314 تصویب قانون تفتیش صحی حیوانات مشتمل بر 9 ماده توسط مجلس شورای ملی و تأسیس اداره دامپزشکی کل کشور، دایر شدن اداره دامپزشکی در مرکز استانها و شهرستانها تحت نظر مستقیم اداره دامپزشکی کل کشور.
1319 شیوع بیماری مشمشه و تصویب آئیننامه مبارزه با این بیماری توسط هیئت دولت به استناد قانون تفتیش صحی حیوانات
1325 مصوبه هیئت دولت مبنی بر تشکیل بنگاه کل امور دام متشکل از اداره کل دامپروری و اداره کل دامپزشکی. قرار گرفتن اداره دامپزشکی استان در تشکیلات اداره کل کشاورزی و محدود شدن اختیارات آن .
1326 دادن اختیارات محدود به دامپزشکی استانها و تعیین رئیس اداره دامپزشکی به عنوان معاون اداره کشاورزی استان.
1339 قرار گرفتن کلیه ادارات دامپزشکی استانها زیرنظر مستقیم مدیرکل دامپزشکی بر اساس بخشنامه وزارتی.
1346 به دلیل ضرورت مبارزه با بیماریها و به استناد قانون تفتیش صحی حیوانات تصویب آئیننامههای ورود و مصرف داروهای دامپزشکی، ریشهکنی سل گاوی و سقط جنین واگیر دامی توسط هیئت دولت.
1348 بروز بیماری طاعون گاوی در سال 1348 و تلفات سنگین ناشی از آن و نقش حیاتی دامپزشکی در مهار و ریشهکنی آن و توجه به دامپزشکی و بازنگری تشکیلات آن.
1350 تصویب قانون سازمان دامپزشکی مشتمل بر 21 ماده توسط مجلس شورای ملی. بهموجب این قانون سازمان دامپزشکی کشور با ذیحساب مستقل وابسته به وزارت کشاورزی جایگزین اداره کل دامپزشکی گردید.
2-1351 تصویب آئیننامه اجرائی ماده 19 قانون سازمان دامپزشکی کشور (اخذ پروانه تأسیس دامداری) و آئیننامه اجرائی ماده 18 (بازرسی و معاینه بهداشتی گوشت) توسط هیئت دولت.
1354 به تصویب رسیدن تشکیلات سازمانی، سازمان دامپزشکی کشور توسط سازمان امور اداری و استخدامی کشور.
1361 تشکیل مراکز خدمات روستائی و کاهش ارتباط مستقیم بین سازمان مرکزی و ادارات دامپزشکی استانها.
1363 حذف کدهای بودجهای دامپزشکی استانها
1364 تصویب آئیننامه اجرائی ماده 14 قانون سازمان دامپزشکی کشور (وصول درآمد) توسط هیئت دولت
1367 صدور بخشنامه وزارتی و تشکیل شبکههای دامپزشکی استانها و برقراری ارتباط مستقیم استانها با سازمان مرکزی و دایر شدن مجدد کدهای بودجهای استانها با تصویب مجلس شورای اسلامی.
1368 تصویب قانون تفکیک وظایف وزارتین کشاورزی و جهاد سازندگی توسط مجلس شورای اسلامی، و قرار گرفتن سازمان دامپزشکی تحت نظر وزارت جهاد سازندگی.
1372 شناخته شدن سازمان دامپزشکی کشور بعنوان سازمان مستقل وابسته در تشکیلات وزارت جهاد سازندگی و انجام وظیفه رئیس سازمان مستقیماً تحتنظ وزیر جهاد سازندگی.
در استانها ادارات کل دامپزشکی و در شهرستانها شبکههای دامپزشکی، بطور عمودی زیر نظر سازمان دامپزشکی و بطور افقی با سازمان جهاد سازندگی و مدیریت جهاد شهرستان مرتبط میباشند.
مصوب شدن تشکیلات سازمان دامپزشکی توسط سازمان امور اداری و استخدامی کشور .
1373 تصویب آئیننامه کنترل بهداشتی تردد (بند د) ماده 3 و بند (ب) ماده 5 قانون سازمان دامپزشکی و آئیننامه اجرائی ماده 10 (صدور پروانه بیمارستان، درمانگاه و ...) توسط هیئت دولت.
1374 تصویب قانون وصول برخی از درآمدهای دولت (درآمد حاصل از اجرای ماده 14 سازمان دامپزشکی) توسط مجلس شورای اسلامی
1375 تصویب تشکیلات «تشکیل شورای هماهنگی مبارزه با بیماریهای قابل انتقال بین انسان و دام» توسط هیئت دولت.
1379 ادغام وزارتخانه های جهاد سازندگی و کشاورزی و قرار گرفتن سازمان دامپزشکی کشور تحت نظر وزارت جهاد و کشاوری